مواد شیمیایی خطرناک و نکات ایمنی در استفاده از آن ها

مواد شیمیایی خطرناک بنیان صنایع مدرن اما شمشیر دولبه ای برای سلامت انسان و محیط زیست هستند؛ شناخت دقیق ماهیت خطرناک آن ها و اتخاذ تدابیر ایمنی کارآمد نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت مهندسی و اخلاقی است. این مواد با خواص فیزیکی و شیمیایی منحصربه فرد خود در صورت عدم مدیریت صحیح می توانند آسیب های جبران ناپذیری به بار آورند. بنابراین درک علمی و مهندسی از عملکرد این مواد و روش های ایمن سازی محیط کار و زندگی در برابر آن ها از اهمیت حیاتی برخوردار است.

تعریف و عملکرد فنی مواد شیمیایی خطرناک و نکات ایمنی

مواد شیمیایی خطرناک به دسته ای از ترکیبات اطلاق می شوند که به دلیل خواص ذاتی خود از جمله سمیت قابلیت اشتعال خورندگی واکنش پذیری رادیواکتیویته و یا اکسیدکنندگی می توانند در شرایط خاصی خطر جدی برای سلامت انسان محیط زیست و اموال ایجاد کنند. عملکرد فنی این مواد بر اساس اصول شیمی فیزیک و مهندسی شیمی تعریف می شود. به عنوان مثال سمیت یک ماده شیمیایی به توانایی آن در ایجاد اختلال در فرآیندهای زیستی بدن انسان یا موجودات زنده دیگر اشاره دارد و این عملکرد در سطح مولکولی و سلولی بر اساس مکانیسم های جذب متابولیسم و دفع ماده در بدن تعیین می شود.

نکات ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک مجموعه ای از دستورالعمل ها رویه ها و تجهیزات هستند که به منظور کاهش یا حذف خطرات ناشی از این مواد طراحی و اجرا می شوند. عملکرد این نکات ایمنی بر پایه اصول مهندسی ایمنی بهداشت حرفه ای و مدیریت ریسک استوار است. هدف اصلی کنترل و محدودسازی مواجهه افراد و محیط با مواد خطرناک از طریق مهندسی سیستم ها حفاظت فردی و مدیریت عملیات است.

اجزای اصلی و اصول کارکرد نکات ایمنی

اجزای اصلی سیستم ایمنی در برابر مواد شیمیایی خطرناک را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد :

1. کنترل های مهندسی (Engineering Controls) : این دسته شامل تغییرات فیزیکی در محیط کار یا فرآیند است که به منظور حذف یا کاهش خطر در منبع انجام می گیرد. اصول کارکرد کنترل های مهندسی بر اساس جلوگیری از انتشار ماده خطرناک کاهش غلظت آن در محیط و یا جداسازی افراد از منبع خطر استوار است. نمونه هایی از کنترل های مهندسی عبارتند از :
• تهویه موضعی (Local Exhaust Ventilation – LEV) : این سیستم با استفاده از اصول دینامیک سیالات و ترمودینامیک هوای آلوده را از منبع تولید (مانند یک هود شیمیایی) جمع آوری و خارج می کند و هوای تمیز را جایگزین می سازد. عملکرد LEV بر اساس ایجاد فشار منفی در منطقه مورد نظر و جریان هوای جهت دار به سمت سیستم تهویه است. طراحی و کارایی LEV به عواملی مانند سرعت مکش هوا طراحی هود نرخ جریان هوا و سیستم فیلتراسیون بستگی دارد.
• محصور سازی (Containment) : استفاده از موانع فیزیکی مانند اتاقک های ایزوله گلاوباکس ها و سیستم های بسته برای جلوگیری از انتشار مواد خطرناک به محیط. اصول کارکرد محصور سازی بر اساس جلوگیری از تماس مستقیم و غیرمستقیم ماده خطرناک با محیط و افراد استوار است. طراحی این سیستم ها باید به گونه ای باشد که نشت ماده به حداقل برسد و امکان مدیریت و دفع ایمن مواد فراهم شود.
• جایگزینی مواد خطرناک (Substitution) : استفاده از مواد کم خطرتر یا غیرخطرناک به جای مواد خطرناک در فرآیندها. این روش بر اساس اصول شیمی سبز و مهندسی پایدار استوار است و هدف آن حذف خطر از منبع به جای کنترل آن است. به عنوان مثال جایگزینی حلال های سمی مانند بنزن با حلال های کم خطرتر مانند اتانول یا آب.
• اتوماسیون فرآیند (Process Automation) : استفاده از سیستم های رباتیک و کنترل از راه دور برای انجام فرآیندهای خطرناک به منظور کاهش تماس مستقیم نیروی انسانی با مواد خطرناک. این روش بر اساس اصول مهندسی کنترل و اتوماسیون استوار است و هدف آن کاهش خطای انسانی و افزایش ایمنی فرآیند است.
2. کنترل های اداری (Administrative Controls) : این دسته شامل رویه ها سیاست ها و آموزش ها است که به منظور مدیریت رفتار انسانی و کاهش ریسک ناشی از مواد شیمیایی خطرناک طراحی شده اند. اصول کارکرد کنترل های اداری بر اساس افزایش آگاهی بهبود رویه های کاری و تقویت فرهنگ ایمنی در سازمان استوار است. نمونه هایی از کنترل های اداری عبارتند از :
• آموزش و اطلاع رسانی (Training and Communication) : ارائه آموزش های جامع و منظم به کارکنان در مورد خطرات مواد شیمیایی روش های ایمن کار و رویه های اضطراری. این آموزش ها باید بر اساس اصول یادگیری بزرگسالان و روانشناسی شناختی طراحی شوند و شامل اطلاعات فنی تمرین های عملی و ارزیابی های دوره ای باشند. استفاده از برچسب های هشداردهنده (Labels) و برگه های اطلاعات ایمنی مواد (Safety Data Sheets – SDS) مطابق با استانداردهای بین المللی مانند سیستم هماهنگ جهانی طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی (GHS) از اجزای حیاتی اطلاع رسانی هستند.
• رویه های عملیاتی استاندارد (Standard Operating Procedures – SOPs) : تدوین و اجرای SOPs دقیق و روشن برای انجام ایمن فرآیندها با مواد شیمیایی خطرناک. SOPs باید بر اساس تحلیل ریسک فرآیند (Process Hazard Analysis – PHA) و بهترین شیوه های صنعتی تدوین شوند و شامل مراحل گام به گام دستورالعمل های ایمنی و چک لیست ها باشند.
• مجوز کار (Permit-to-Work System) : سیستم مجوز کار برای کنترل و نظارت بر کارهای پرخطر مانند تعمیر و نگهداری تجهیزات حاوی مواد شیمیایی خطرناک. این سیستم شامل ارزیابی ریسک تعیین اقدامات کنترلی صدور مجوز و نظارت بر انجام کار است و بر اساس اصول مدیریت ریسک و ایمنی سیستم طراحی شده است.
• برنامه های واکنش اضطراری (Emergency Response Plans) : تدوین و اجرای برنامه های جامع برای واکنش به حوادث ناشی از مواد شیمیایی خطرناک مانند نشت آتش سوزی و انفجار. این برنامه ها باید شامل رویه های تخلیه کمک های اولیه اطفاء حریق پاکسازی و ارتباطات اضطراری باشند و بر اساس اصول مدیریت بحران و واکنش به شرایط اضطراری طراحی شوند.
3. تجهیزات حفاظت فردی (Personal Protective Equipment – PPE) : این دسته شامل تجهیزاتی است که کارکنان به صورت فردی برای محافظت از خود در برابر خطرات مواد شیمیایی خطرناک استفاده می کنند. اصول کارکرد PPE بر اساس ایجاد یک مانع فیزیکی بین فرد و ماده خطرناک استوار است. PPE باید به عنوان آخرین خط دفاعی پس از اجرای کنترل های مهندسی و اداری در نظر گرفته شود. نمونه هایی از PPE عبارتند از :
• حفاظت تنفسی (Respiratory Protection) : استفاده از ماسک ها و دستگاه های تنفسی برای جلوگیری از استنشاق بخارات گازها ذرات و آئروسل های مواد شیمیایی خطرناک. انتخاب نوع حفاظت تنفسی مناسب بر اساس نوع و غلظت آلاینده مسیر مواجهه و استانداردهای قانونی انجام می شود. انواع مختلفی از حفاظت تنفسی شامل ماسک های فیلتردار (Respirators) ماسک های تمام صورت (Full-face respirators) و دستگاه های تنفسی خودکفا (Self-Contained Breathing Apparatus – SCBA) وجود دارد که هر کدام برای شرایط خاصی طراحی شده اند. اصول کارکرد ماسک های فیلتردار بر اساس جذب یا حذف آلاینده ها از هوا توسط فیلترهای شیمیایی یا مکانیکی است در حالی که SCBA هوای تنفسی پاک را از یک منبع خارجی تامین می کند.
• حفاظت چشم و صورت (Eye and Face Protection) : استفاده از عینک های ایمنی محافظ های صورت و شیلدهای صورت برای جلوگیری از تماس مواد شیمیایی خطرناک با چشم و صورت. انتخاب نوع حفاظت چشم و صورت بر اساس نوع خطر (پاشش ذرات پرتاب شده بخارات) و استانداردهای قانونی انجام می شود. مواد سازنده این تجهیزات معمولاً از پلی کربنات یا مواد مقاوم به ضربه و مواد شیمیایی هستند.
• حفاظت دست (Hand Protection) : استفاده از دستکش های ایمنی برای جلوگیری از تماس مواد شیمیایی خطرناک با پوست دست. انتخاب نوع دستکش مناسب بر اساس نوع ماده شیمیایی مدت زمان مواجهه غلظت و دمای ماده انجام می شود. انواع مختلفی از دستکش ها از مواد مختلف مانند لاتکس نیتریل نئوپرن PVC و بوتیل ساخته می شوند که هر کدام مقاومت متفاوتی در برابر مواد شیمیایی مختلف دارند.
• حفاظت بدن (Body Protection) : استفاده از لباس های محافظ پیش بندها و روپوش های ایمنی برای جلوگیری از تماس مواد شیمیایی خطرناک با پوست بدن. انتخاب نوع حفاظت بدن بر اساس نوع ماده شیمیایی مسیر مواجهه و شرایط کاری انجام می شود. لباس های محافظ می توانند از مواد مختلف مانند پنبه پلی استر Tyvek® و مواد مقاوم به مواد شیمیایی خاص ساخته شوند.

کاربردهای صنعتی و مثال هایی از صنایع مختلف

مواد شیمیایی خطرناک در طیف گسترده ای از صنایع کاربرد دارند و نقش حیاتی در تولید محصولات مختلف ایفا می کنند. با این حال استفاده از آن ها مستلزم رعایت دقیق نکات ایمنی و اجرای سیستم های مدیریت ایمنی کارآمد است. برخی از کاربردهای صنعتی و مثال هایی از صنایع مختلف عبارتند از :

• صنایع شیمیایی و پتروشیمی : این صنایع به طور گسترده از مواد شیمیایی خطرناک به عنوان مواد اولیه حلال ها کاتالیزورها و محصولات نهایی استفاده می کنند. مثال ها شامل اسید سولفوریک اسید نیتریک کلر آمونیاک بنزن تولوئن متانول و فرمالدهید هستند. در این صنایع کنترل های مهندسی مانند تهویه موضعی محصور سازی و سیستم های تشخیص و اعلام نشت گاز از اهمیت ویژه ای برخوردارند. همچنین آموزش های تخصصی و رویه های عملیاتی استاندارد برای کارکنان ضروری است. استاندارد ISO ۴۵۰۰۱ (سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی) و استاندارد IEC ۶۱۵۱۱ (ایمنی عملکردی برای سیستم های ایمنی فرآیند در بخش صنعت فرآیند) از جمله استانداردهای بین المللی مرتبط با ایمنی در این صنایع هستند.
• صنایع داروسازی : در تولید داروها از مواد شیمیایی خطرناک به عنوان مواد اولیه فعال حلال ها و مواد واسطه استفاده می شود. برخی از مواد خطرناک رایج در این صنایع عبارتند از مواد سمی مواد سرطان زا و مواد حساسیت زا. در این صنایع محصور سازی گلاوباکس ها و سیستم های تهویه با فیلتر HEPA برای جلوگیری از آلودگی و مواجهه کارکنان با مواد خطرناک بسیار مهم هستند. استانداردهای GMP (Good Manufacturing Practices) و راهنمایی های سازمان غذا و دارو (FDA) بر جنبه های ایمنی و کیفیتی تولید داروها تأکید دارند.
• صنایع کشاورزی : در کشاورزی از مواد شیمیایی خطرناک به عنوان آفت کش ها سموم علف کش و کودهای شیمیایی استفاده می شود. این مواد می توانند برای سلامت کشاورزان و محیط زیست خطرناک باشند. مثال ها شامل ارگانوفسفره ها کاربامات ها پاراکوات و گلیفوسیت هستند. در این صنایع آموزش کشاورزان در مورد استفاده ایمن از سموم استفاده از PPE مناسب و رعایت دوره های کارنس (Pre-Harvest Interval) از اهمیت بالایی برخوردار است. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) راهنمایی هایی برای استفاده ایمن از آفت کش ها ارائه می دهند.
• صنایع معدنی و فلزات : در این صنایع از مواد شیمیایی خطرناک در فرآیندهای استخراج فرآوری و تصفیه فلزات استفاده می شود. مثال ها شامل سیانید سدیم (در استخراج طلا) اسید سولفوریک (در لیچینگ مس) و جیوه (در استخراج طلا در مقیاس کوچک) هستند. این مواد می توانند برای سلامت کارگران معدن و محیط زیست بسیار خطرناک باشند. تهویه مناسب معادن سیستم های مدیریت پسماند و استفاده از PPE مناسب از جمله اقدامات ایمنی ضروری در این صنایع هستند. استانداردهای OSHA (اداره ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا) و راهنمایی های سازمان بین المللی کار (ILO) بر ایمنی در معادن تأکید دارند.

بررسی استانداردهای بین المللی و فناوری های پیشرفته مرتبط

استانداردهای بین المللی و فناوری های پیشرفته نقش مهمی در ارتقای ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک ایفا می کنند. این استانداردها و فناوری ها به ارائه چارچوب ها رویه ها و ابزارهایی برای شناسایی ارزیابی کنترل و کاهش خطرات ناشی از مواد شیمیایی کمک می کنند. برخی از استانداردهای بین المللی و فناوری های پیشرفته مرتبط عبارتند از :

• سیستم هماهنگ جهانی طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی (GHS) : GHS یک سیستم استاندارد بین المللی است که توسط سازمان ملل متحد توسعه یافته است و هدف آن هماهنگ سازی طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی خطرناک در سطح جهانی است. GHS شامل معیارهای طبقه بندی خطر برچسب های هشداردهنده استاندارد و برگه های اطلاعات ایمنی مواد (SDS) با فرمت استاندارد است. اجرای GHS در سطح جهانی به بهبود ارتباطات خطر افزایش آگاهی و ارتقای ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی کمک کرده است.
• استاندارد ISO ۴۵۰۰۱ (سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی) : ISO ۴۵۰۰۱ یک استاندارد بین المللی است که الزامات یک سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی را مشخص می کند. این استاندارد به سازمان ها کمک می کند تا چارچوبی برای مدیریت ریسک های ایمنی و بهداشت شغلی پیشگیری از آسیب ها و بیماری ها و بهبود عملکرد ایمنی ایجاد کنند. ISO ۴۵۰۰۱ بر رویکرد مبتنی بر ریسک مشارکت کارکنان و بهبود مستمر تأکید دارد و به عنوان یک ابزار قدرتمند برای ارتقای ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک در صنایع مختلف شناخته می شود.
• فناوری حسگرهای پیشرفته (Advanced Sensor Technologies) : توسعه حسگرهای پیشرفته و هوشمند برای تشخیص و پایش مواد شیمیایی خطرناک در محیط کار و محیط زیست یک فناوری کلیدی در ارتقای ایمنی است. این حسگرها می توانند به صورت آنلاین و بی درنگ غلظت مواد خطرناک را اندازه گیری کرده و هشدار زودهنگام در صورت افزایش غلظت یا نشت ماده ارائه دهند. انواع مختلفی از حسگرها برای مواد شیمیایی مختلف وجود دارد از جمله حسگرهای گاز حسگرهای بخار حسگرهای ذرات و حسگرهای زیستی. ادغام این حسگرها با سیستم های اینترنت اشیا (IoT) و هوش مصنوعی (AI) امکان پایش محیطی هوشمند تحلیل داده های بزرگ و پیش بینی حوادث را فراهم می کند.
• واقعیت افزوده (Augmented Reality – AR) و واقعیت مجازی (Virtual Reality – VR) : فناوری های AR و VR به طور فزاینده ای در آموزش ایمنی و شبیه سازی سناریوهای اضطراری در صنایع شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرند. با استفاده از AR و VR کارکنان می توانند در محیط های مجازی و تعاملی با خطرات مواد شیمیایی آشنا شوند روش های ایمن کار را تمرین کنند و واکنش به شرایط اضطراری را شبیه سازی کنند. این فناوری ها می توانند اثربخشی آموزش های ایمنی را افزایش داده و خطای انسانی را کاهش دهند.
• مدل سازی و شبیه سازی فرآیندهای شیمیایی (Chemical Process Modeling and Simulation) : استفاده از نرم افزارهای مدل سازی و شبیه سازی فرآیندهای شیمیایی به مهندسان کمک می کند تا خطرات فرآیندها را شناسایی و ارزیابی کنند سناریوهای مختلف را تحلیل کنند و اقدامات کنترلی مناسب را طراحی کنند. این نرم افزارها با استفاده از اصول ترمودینامیک انتقال جرم و حرارت و سینتیک شیمیایی رفتار فرآیندها را پیش بینی کرده و امکان بهینه سازی طراحی فرآیندها از منظر ایمنی را فراهم می کنند.

چالش ها و محدودیت های فنی

علی رغم پیشرفت های چشمگیر در زمینه ایمنی مواد شیمیایی خطرناک هنوز چالش ها و محدودیت های فنی قابل توجهی وجود دارد که نیازمند توجه و تلاش مستمر برای بهبود هستند :

• خطای انسانی : خطای انسانی همچنان یکی از عوامل اصلی حوادث ناشی از مواد شیمیایی خطرناک است. عدم رعایت رویه ها کمبود آموزش خستگی استرس و عدم آگاهی می تواند منجر به اشتباهات و حوادث شود. بهبود فرهنگ ایمنی آموزش های مداوم و استفاده از فناوری های اتوماسیون می تواند به کاهش خطای انسانی کمک کند.
• پیچیدگی فرآیندهای شیمیایی : فرآیندهای شیمیایی مدرن به طور فزاینده ای پیچیده و چندمرحله ای شده اند. این پیچیدگی می تواند شناسایی و ارزیابی تمامی خطرات را دشوار کند. تحلیل ریسک فرآیند جامع (PHA) استفاده از نرم افزارهای مدل سازی و شبیه سازی و رویکرد سیستماتیک به ایمنی برای مدیریت این پیچیدگی ضروری است.
• مواد شیمیایی جدید : هر ساله تعداد زیادی مواد شیمیایی جدید سنتز و به بازار عرضه می شوند. اطلاعات ایمنی و خطرات بالقوه این مواد ممکن است به طور کامل شناخته شده نباشد. تحقیقات مستمر در مورد خواص خطرناک مواد جدید توسعه روش های سریع و کارآمد برای ارزیابی خطر و اجرای اصول احتیاطی برای مدیریت خطرات مواد جدید ضروری است.
• مقاومت مواد در برابر مواد شیمیایی : انتخاب مواد مناسب برای ساخت تجهیزات و PPE که در برابر مواد شیمیایی خطرناک مقاوم باشند یک چالش فنی است. تخریب مواد در اثر مواجهه طولانی مدت با مواد شیمیایی تغییر خواص مواد در دماهای بالا یا پایین و نفوذپذیری مواد از جمله عواملی هستند که باید در نظر گرفته شوند. تحقیقات در زمینه مواد مقاوم به مواد شیمیایی توسعه استانداردهای مواد و بازرسی و نگهداری منظم تجهیزات برای اطمینان از عملکرد ایمن آن ها ضروری است.
• مدیریت پسماندهای شیمیایی : دفع ایمن و مسئولانه پسماندهای شیمیایی خطرناک یک چالش مهم زیست محیطی و فنی است. روش های سنتی دفع پسماند مانند دفن بهداشتی ممکن است خطرات زیست محیطی و بهداشتی ایجاد کنند. توسعه فناوری های نوین بازیافت تصفیه و بی خطرسازی پسماندهای شیمیایی اجرای قوانین سخت گیرانه و مسئولیت پذیری تولیدکنندگان برای مدیریت پسماندها ضروری است.

نکات کلیدی برای بهینه سازی و بهبود عملکرد

برای بهینه سازی و بهبود عملکرد سیستم های ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک رعایت نکات کلیدی زیر ضروری است :

• اولویت بندی کنترل های مهندسی : همواره اولویت را به کنترل های مهندسی بدهید زیرا این کنترل ها خطر را در منبع حذف یا کاهش می دهند. استفاده از تهویه موضعی محصور سازی و جایگزینی مواد خطرناک باید در اولویت قرار گیرد.
• تقویت فرهنگ ایمنی : ایجاد یک فرهنگ ایمنی قوی در سازمان که در آن ایمنی ارزش اصلی محسوب شود و همه کارکنان مسئولیت ایمنی را بر عهده بگیرند بسیار مهم است. رهبری قوی مشارکت کارکنان ارتباطات باز و آموزش های مداوم از عناصر کلیدی فرهنگ ایمنی هستند.
• بهبود آموزش و صلاحیت کارکنان : آموزش های جامع و منظم به کارکنان در مورد خطرات مواد شیمیایی رویه های ایمن کار و واکنش های اضطراری باید به صورت مستمر و با روش های نوین آموزشی ارائه شود. ارزیابی صلاحیت کارکنان و اطمینان از آمادگی آن ها برای انجام ایمن کارها نیز ضروری است.
• استفاده از فناوری های پیشرفته : بهره گیری از فناوری های پیشرفته مانند حسگرهای هوشمند AR/VR اتوماسیون و مدل سازی فرآیند می تواند به بهبود پایش آموزش کنترل و مدیریت ریسک مواد شیمیایی خطرناک کمک کند.
• بهبود ارتباطات خطر : ارتباطات روشن دقیق و به موقع در مورد خطرات مواد شیمیایی برای کارکنان پیمانکاران و عموم مردم بسیار مهم است. استفاده از برچسب های هشداردهنده استاندارد SDSهای قابل فهم و روش های ارتباطی مؤثر برای اطمینان از درک صحیح خطرات ضروری است.
• بازنگری و بهبود مستمر : سیستم های ایمنی باید به صورت دوره ای بازنگری و ارزیابی شوند تا اثربخشی آن ها تضمین شود و فرصت های بهبود شناسایی شوند. جمع آوری و تحلیل داده های حوادث و شبه حوادث انجام ممیزی های ایمنی و بازخورد کارکنان می تواند به شناسایی نقاط ضعف و بهبود عملکرد سیستم کمک کند.

نتیجه گیری علمی و تخصصی

مواد شیمیایی خطرناک علیرغم نقش حیاتی در صنایع مدرن پتانسیل بالایی برای ایجاد آسیب های جدی دارند. مدیریت ایمن این مواد نیازمند رویکردی سیستماتیک علمی و مهندسی است که بر شناخت دقیق خطرات اجرای کنترل های مؤثر و ایجاد فرهنگ ایمنی قوی استوار باشد. کنترل های مهندسی کنترل های اداری و PPE اجزای اصلی سیستم ایمنی هستند که باید به صورت هماهنگ و متناسب با خطرات خاص هر ماده و فرآیند طراحی و اجرا شوند. استانداردهای بین المللی و فناوری های پیشرفته ابزارهای ارزشمندی برای ارتقای ایمنی در این زمینه هستند. با این حال چالش ها و محدودیت های فنی همچنان وجود دارند که نیازمند تحقیق نوآوری و تلاش مستمر برای بهبود هستند. اولویت بندی کنترل های مهندسی تقویت فرهنگ ایمنی بهبود آموزش استفاده از فناوری های پیشرفته بهبود ارتباطات خطر و بازنگری مستمر سیستم ها نکات کلیدی برای بهینه سازی و بهبود عملکرد سیستم های ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک هستند. با رعایت این اصول و نکات می توان به حداقل رساندن خطرات ناشی از مواد شیمیایی خطرناک و ایجاد محیط کار و زندگی ایمن تر و سالم تر دست یافت.

بخش پرسش و پاسخ

پرسش ۱ : چگونه می توان مواد شیمیایی خطرناک را در محیط کار شناسایی کرد؟

پاسخ : شناسایی مواد شیمیایی خطرناک در محیط کار نیازمند رویکردی چندجانبه است. اولین قدم بررسی برچسب های روی ظروف مواد شیمیایی و برگه های اطلاعات ایمنی مواد (SDS) است. برچسب ها و SDSها حاوی اطلاعات مهمی در مورد نام ماده خطرات اقدامات احتیاطی و روش های ایمن کار هستند. همچنین بازرسی محیط کار و شناسایی مواد شیمیایی موجود فرآیندهای تولید و پسماندهای شیمیایی ضروری است. در صورت وجود ابهام مشورت با متخصصان ایمنی و بهداشت حرفه ای و استفاده از تجهیزات پایش محیطی مانند دتکتورهای گاز و نمونه برداری هوا می تواند به شناسایی دقیق تر مواد شیمیایی خطرناک کمک کند. استاندارد GHS و سیستم های طبقه بندی خطر می توانند به عنوان راهنمای جامعی برای شناسایی و طبقه بندی مواد شیمیایی خطرناک مورد استفاده قرار گیرند.

پرسش ۲ : مهم ترین نکات ایمنی در هنگام کار با مواد شیمیایی خطرناک کدامند؟

پاسخ : مهم ترین نکات ایمنی در هنگام کار با مواد شیمیایی خطرناک شامل موارد زیر است :

• خواندن و درک کامل SDS قبل از شروع کار : SDS حاوی اطلاعات حیاتی در مورد خطرات روش های ایمن کار کمک های اولیه و رویه های اضطراری است.
• استفاده از PPE مناسب : انتخاب و استفاده صحیح از PPE مناسب با نوع ماده شیمیایی و خطر مربوطه (حفاظت تنفسی چشم دست و بدن) ضروری است.
• رعایت رویه های عملیاتی استاندارد (SOPs) : پیروی دقیق از SOPs تدوین شده برای انجام ایمن فرآیندها با مواد شیمیایی خطرناک خطای انسانی را کاهش می دهد.
• تهویه مناسب محیط کار : اطمینان از وجود تهویه مناسب (تهویه عمومی یا موضعی) برای کاهش غلظت بخارات گازها و ذرات مواد شیمیایی در هوا.
• اجتناب از تماس مستقیم با مواد شیمیایی : جلوگیری از تماس پوست چشم و استنشاق مواد شیمیایی خطرناک با استفاده از PPE و کنترل های مهندسی.
• رعایت بهداشت فردی : شستشوی دست ها بعد از کار با مواد شیمیایی عدم خوردن آشامیدن و سیگار کشیدن در محیط کار با مواد شیمیایی.
• آمادگی برای شرایط اضطراری : آشنایی با رویه های اضطراری (تخلیه کمک های اولیه اطفاء حریق) و دسترسی به تجهیزات اضطراری (چشم شوی دوش اضطراری).

پرسش ۳ : در صورت نشت یا ریختن مواد شیمیایی خطرناک چه اقداماتی باید انجام داد؟

پاسخ : در صورت نشت یا ریختن مواد شیمیایی خطرناک اقدامات فوری و صحیح برای کنترل حادثه و جلوگیری از گسترش آن ضروری است. اولین اقدام اطلاع رسانی به مسئولین ایمنی و افراد ذی صلاح است. سپس منطقه حادثه باید محصور و از ورود افراد غیرمرتبط جلوگیری شود. استفاده از PPE مناسب برای افراد واکنش دهنده ضروری است. روش های پاکسازی نشت بسته به نوع ماده شیمیایی مقدار نشت و شرایط محیطی متفاوت است. برای نشت های کوچک می توان از مواد جاذب (مانند ورمیکولیت یا خاک دیاتومه) برای جذب ماده و سپس جمع آوری و دفع ایمن آن استفاده کرد. برای نشت های بزرگ ممکن است نیاز به مهار کردن نشت انتقال ماده به ظروف ایمن و استفاده از روش های خنثی سازی باشد. در صورت نشت مواد قابل اشتعال خاموش کردن منابع اشتعال و جلوگیری از ایجاد جرقه حیاتی است. تهویه منطقه پس از پاکسازی و پایش محیط برای اطمینان از رفع آلودگی ضروری است. برنامه های واکنش اضطراری و آموزش های مربوطه باید برای آمادگی در برابر اینگونه حوادث در سازمان وجود داشته باشد.