خلاصه کتاب حسابداری رفتاری ( نویسنده مهرداد فتحی )
کتاب حسابداری رفتاری نوشته مهرداد فتحی، در واقع یه جور راهنمای جامع و کاربردیه که کمک می کنه بفهمیم چطور ذهنیت و رفتار ما روی تصمیم های مالی و حسابداریمون تاثیر می ذاره. توی این کتاب، نویسنده به ما نشون می ده که حسابداری فقط بازی با عدد و رقم نیست، بلکه کلی عوامل انسانی و روانشناسی پشت پرده اش هست که باید حواسمون بهشون باشه. اگه می خوای بدونی چطور می تونی تصمیمات مالی بهتری بگیری یا اصلا حسابداری رفتاری چی می گه، این مقاله دقیقا برای توئه.
هدف اصلی از این خلاصه، اینه که یه تصویر کامل و در عین حال جمع وجور از این کتاب بهت بدم تا بتونی با مفاهیم کلیدی، تئوری ها و کاربردهای حسابداری رفتاری آشنا بشی. بدون اینکه مجبور باشی کل کتاب رو از اول تا آخر بخونی، می فهمی که چرا فهمیدن رفتارهای ما توی دنیای حسابداری و مالی اینقدر مهمه و چطور می تونه بهمون کمک کنه. اینجوری یه مرجع سریع و مفید داری تا هر وقت لازم شد، یه سری اطلاعات حسابی و کاربردی دم دستت باشه.
چرا حسابداری رفتاری انقدر مهمه؟
صادقانه بگم، توی دنیای امروز که سرعت تغییرات سرسام آوره و اطلاعات از هر طرف سرازیر می شه، دیگه نمی شه مثل قدیم فقط به اعداد و ارقام خشک و خالی صورت های مالی دل خوش کرد. مدیران، سرمایه گذاران، حتی حسابدارها هم با حجم زیادی از اطلاعات و پیچیدگی ها روبرو هستن. اینجاست که حسابداری رفتاری مثل یه ناجی از راه می رسه تا بهمون نشون بده چطور جنبه های انسانی و روانشناختی روی تصمیم های ما اثر می ذاره.
کتاب حسابداری رفتاری نوشته مهرداد فتحی واقعاً یه منبع اساسی توی این حوزه ست. این کتاب بهت یاد می ده که چطور باید نگاهی عمیق تر به پشت پرده تصمیمات مالی بندازی و فقط به ظواهر قضیه اکتفا نکنی. به قول معروف، این کتاب می آد تا اون شکافی رو پر کنه که بین رویکردهای سنتی (که فقط منطق رو در نظر می گرفتن) و رویکردهای رفتاری (که به احساسات و سوگیری های ما هم بها می دن) وجود داره. این خلاصه قراره کمک کنه تا سریع و جامع با این دنیا آشنا بشی.
مبانی و ریشه های حسابداری رفتاری: از کجا شروع شد؟ (فصل ۱)
بیاین از اولش شروع کنیم. اولین فصل کتاب حسابداری رفتاری مهرداد فتحی، یه جورایی پایه و اساس همه چیز رو برامون روشن می کنه. اگه بخوام ساده بگم، توی حسابداری دو تا رویکرد کلی داریم: تجویزی و توصیفی. هر کدومشون هم داستان خودشون رو دارن که اگه بفهمیمشون، خیلی چیزها برامون شفاف می شه.
تفاوت رویکرد تجویزی و توصیفی در حسابداری
رویکرد تجویزی، مثل یه معلم سخت گیر می مونه که بهت می گه باید این کار رو بکنی!. یعنی بر اساس یه سری قوانین و مدل های از پیش تعیین شده، بهمون می گه چطور باید تصمیم بگیریم. مثلاً میگه برای سرمایه گذاری باید این فرمول رو حساب کنی یا اون روش رو پیش بگیری. همه چیز منطقی و بر اساس اصول مشخصه.
اما رویکرد توصیفی، یه جورایی می گه بیایین ببینیم مردم واقعاً چطور تصمیم می گیرن؟. یعنی به جای اینکه نسخه بپیچه، رفتار واقعی آدم ها رو توی موقعیت های مالی و حسابداری بررسی می کنه. می بینه که تو واقعاً چطور پولت رو مدیریت می کنی، چطور یه گزارش مالی رو تفسیر می کنی و اصلا چرا فلان اشتباه رو کردی. این رویکرد به ما نشون می ده که گاهی اوقات، آدم ها اونقدرها هم منطقی نیستن!
حسابداری رفتاری چیست و چه قلمرویی دارد؟
حالا حسابداری رفتاری دقیقاً چی می گه؟ خیلی رک و پوست کنده، حسابداری رفتاری میاد و این دو تا رویکرد رو به هم وصل می کنه. یعنی نه فقط به ما میگه چطور باید تصمیم بگیریم، بلکه می خواد بفهمه چرا واقعاً اینجوری تصمیم می گیریم. قلمرو حسابداری رفتاری خیلی وسیعه و هر چیزی که به تعامل بین انسان و سیستم های حسابداری مربوط می شه رو پوشش می ده. از اینکه چطور یه حسابدار اطلاعات رو پردازش می کنه تا اینکه چطور مدیران بر اساس گزارش های مالی تصمیم می گیرن.
اهمیت علم رفتارشناسی در حسابداری
شاید بپرسی اصلاً چرا باید سراغ رفتارشناسی بریم؟ آخه چه ربطی به حسابداری داره؟ اینجا مهرداد فتحی خیلی قشنگ توضیح می ده که علم رفتارشناسی و روانشناسی، مثل یه کاتالیزور عمل می کنه و به غنای حسابداری اضافه می کنه. با فهمیدن اینکه آدم ها چطور فکر می کنن، چطور اطلاعات رو پردازش می کنن و چه سوگیری هایی دارن، می تونیم سیستم های حسابداری رو بهتر طراحی کنیم و گزارش های مالی رو قابل فهم تر و کاربردی تر ارائه بدیم.
اگه بخوام یه مثال ساده بزنم، فرض کن یه مدیر داری که همیشه توی پیش بینی هاش خیلی خوش بینانه عمل می کنه، حتی اگه اعداد و ارقام اینو نشون ندن. اگه تو ندونی که اون مدیر سوگیری بهینه بینی داره، ممکنه تصمیمات غلطی بگیری. حسابداری رفتاری دقیقاً میاد این چیزها رو بهت یاد می ده.
حسابداری رفتاری: مفاهیم، تکامل و عوامل تأثیرگذار (فصل ۲)
خب، بعد از اینکه توی فصل اول با مبانی آشنا شدیم، حالا وقتشه یه ذره عمیق تر بشیم و ببینیم حسابداری رفتاری چطور خودش رو توی دنیای واقعی نشون می ده و چه چیزهایی روش تاثیر می ذاره. این فصل از کتاب مهرداد فتحی، مثل یه سفر کوتاه توی تاریخ و کاربردهای این حوزه عمل می کنه.
کاربردهای حسابداری رفتاری در دنیای واقعی
شاید فکر کنی حسابداری رفتاری فقط یه مشت تئوری خشکه، اما اصلا اینطور نیست! اتفاقاً کلی کاربرد عملی توی سازمان ها داره. مثلاً فرض کن یه شرکت می خواد برای کارکنانش سیستم پاداش طراحی کنه. اگه فقط جنبه های مالی رو در نظر بگیره، ممکنه نتیجه عکس بده. حسابداری رفتاری میاد میگه: ببینید، چطور می تونید انگیزه های کارکنان رو با اهداف شرکت همسو کنید؟ چه پاداشی واقعاً اون ها رو به تلاش بیشتر سوق می ده؟ یا مثلاً توی نحوه ارائه گزارش های مالی، می تونه کمک کنه تا اطلاعات رو جوری نمایش بدیم که مدیران راحت تر و بهتر تصمیم بگیرن، نه اینکه سردرگم بشن.
سیر تدریجی تکامل حسابداری رفتاری
حسابداری رفتاری یه شبه به وجود نیومده. مثل خیلی از علوم دیگه، یه مسیر طولانی رو طی کرده. از زمانی که حسابدارها و مدیران حس کردن اطلاعات مالی به تنهایی کافی نیست و باید به جنبه های غیرمالی و انسانی هم توجه کرد، این رشته کم کم جون گرفت. این تکامل، نشون می ده که چقدر دیدگاه ما به حسابداری از یه علم صرفاً عددی، به یه علم جامع تر و انسان محورتر تغییر کرده.
تئوری های روانشناسی حاکم بر حسابداری رفتاری
قلب حسابداری رفتاری، تئوری های روانشناسیه. مهم ترینشون هم روانشناسی شناختی هست که بررسی می کنه چطور ذهن ما اطلاعات رو دریافت، پردازش و ذخیره می کنه و چطور روی تصمیم گیری هامون تاثیر می ذاره. مهرداد فتحی این بخش رو خیلی خوب باز می کنه و می گه این تئوری ها چطور روی دو تا چیز اصلی توی حسابداری اثر می ذارن:
- اثرات انگیزشی: مثلاً یه پاداش کوچیک و آنی، ممکنه تاثیر انگیزشی بیشتری داشته باشه تا یه پاداش بزرگ اما با تاخیر زیاد.
- اثرات اطلاعاتی: اینکه اطلاعات چطور به ما ارائه می شه، چقدر واضحه و چه قالب و شکلی داره، روی اینکه چقدر خوب اون رو درک می کنیم و ازش استفاده می کنیم، حسابی تاثیر می ذاره.
عوامل رفتاری تأثیرگذار بر تصمیم گیرندگان
یه نکته خیلی جالب توی این فصل، بررسی عواملیه که روی تصمیمات ما (به عنوان سرمایه گذار یا تصمیم گیرنده) تاثیر می ذاره. فکرشو بکن، جنسیت، سن، حتی فرهنگ و شخصیت ما هم توی اینکه چطور یه تصمیم مالی می گیریم، دخیل هستن!
- جنسیت و سرمایه گذاری: مثلاً بعضی مطالعات نشون می دن خانم ها توی سرمایه گذاری محتاط تر عمل می کنن.
- سن و سرمایه گذاری: جوون ها ممکنه ریسک پذیرتر باشن و مسن ترها محافظه کارتر.
- شخصیت و سرمایه گذاری: یه آدم هیجان طلب ممکنه توی بازار بورس بیشتر دنبال سهم های پرریسک باشه.
- فرهنگ و سرمایه گذاری: تو یه جامعه جمع گرا، تصمیمات ممکنه بیشتر تحت تاثیر گروه باشه تا فرد.
- سواد مالی: هر چی سواد مالیمون بیشتر باشه، طبیعتاً تصمیمات بهتری هم می گیریم.
روش های پردازش اطلاعات توسط انسان
مهرداد فتحی توی این بخش، می آد و چند مدل رو معرفی می کنه که نشون می ده ما آدم ها چطور اطلاعات مالی رو پردازش می کنیم. این مدل ها بهمون کمک می کنن تا بفهمیم چطور از یه عالمه داده، به یه تصمیم مشخص می رسیم:
- روش مبتنی بر الگوی عدسی: این مدل نشون می ده ما با توجه به تجربیات قبلی و انتظاراتمون، اطلاعات رو فیلتر و تفسیر می کنیم.
- قضاوت مبتنی بر احتمالات: ما همیشه سعی می کنیم احتمالات رو حساب کنیم، اما خب بعضی وقت ها سوگیری های شناختی وارد بازی می شن و محاسباتمون رو خراب می کنن.
- رفتار پیش از تصمیم: قبل از اینکه تصمیم بگیریم، یه سری رفتارها داریم که به ما کمک می کنه اطلاعات رو جمع آوری و ارزیابی کنیم.
- روش مبتنی بر شیوه شناخت: اینکه سبک فکری ما چطوره (مثلاً تحلیلی هستیم یا شهودی)، روی نحوه پردازش اطلاعاتمون خیلی تاثیر می ذاره.
خلاصه که این فصل یه جورایی چشم ما رو باز می کنه که ببینیم پشت هر عدد و رقمی، یه عالمه فکر و احساس و رفتار انسانه که باید بشناسیمشون.
مالی رفتاری و خطاهای ادراکی در بازارهای مالی (فصل ۳)
این فصل، یعنی مالی رفتاری، یکی از جذاب ترین بخش های کتاب مهرداد فتحی هست و واقعاً می تونه دیدگاهمون رو نسبت به بازار و سرمایه گذاری تغییر بده. اینجا می فهمیم که چرا گاهی وقت ها آدم ها توی بازار بورس یا هر جای مالی دیگه، تصمیم های عجیب و غریب می گیرن.
مالی رفتاری: تعریف و ظهور
تا قبل از مالی رفتاری، اقتصاددان ها و نظریه پردازهای مالی فکر می کردن آدم ها کاملاً منطقی هستن و همیشه بهترین تصمیم رو می گیرن (همون فرض انسان اقتصادی یا Homo Economicus). اما کم کم دیدن که نه بابا، توی دنیای واقعی، مردم خیلی وقت ها بر اساس احساسات، غریزه و سوگیری های ذهنی تصمیم می گیرن. مالی رفتاری دقیقاً از همین جا شروع شد؛ یعنی اومد روانشناسی رو با مالی قاطی کرد تا بفهمه چرا ما اینجوری رفتار می کنیم.
مقایسه سرمایه گذاران منطقی و عادی
توی مالی کلاسیک، سرمایه گذار منطقی کسیه که همیشه دنبال سود حداکثری و ریسک حداقلیه. تمام اطلاعات رو بررسی می کنه و بدون هیچ احساسی تصمیم می گیره. اما خب، چند نفر رو توی زندگی واقعی می شناسید که اینطوری باشن؟ مهرداد فتحی می گه سرمایه گذاران عادی (یعنی بیشتر ماها!) تحت تاثیر یه سری عوامل دیگه هم قرار می گیریم. عواملی مثل ترس، طمع، هیجان، یا حتی جوّی که توی بازار راه میفته.
سوگیری های رفتاری در تصمیمات مالی: حواست هست؟
این بخش، یکی از مهم ترین قسمت هاست که قراره کلی از خطاهای ذهنی ما رو لو بده! اگه این سوگیری ها رو بشناسی، می تونی توی تصمیمات مالیت خیلی بهتر عمل کنی:
- فرااعتمادی (Overconfidence): این همون حسیه که فکر می کنی من از همه بهترم! و این سهم رو من از اول می دونستم قراره بره بالا!. فرااعتمادی باعث می شه ما بیش از حد به توانایی های خودمون در پیش بینی بازار اعتماد کنیم و ریسک های بی مورد انجام بدیم. نتیجه اش هم معمولاً خوب از آب در نمیاد.
- بهینه بینی (Optimism Bias): این سوگیری بهمون میگه که ما ذاتاً تمایل داریم آینده رو روشن تر و بهتر از چیزی که هست، ببینیم. یعنی حتی وقتی دلایل کافی برای موفقیت یه سرمایه گذاری وجود نداره، باز هم امیدواریم که حتماً موفق می شه. این خوش بینی افراطی هم می تونه ما رو به اشتباه بندازه.
- رویدادگرایی (Hindsight Bias): حتماً براتون پیش اومده که بعد از یه اتفاق (خوب یا بد) بگید: من از اول می دونستم که اینجوری می شه!. این یعنی بعد از رخ دادن یه اتفاق، فکر می کنیم که از قبل هم می دونستیم قراره چه اتفاقی بیفته. این سوگیری باعث می شه ما از اشتباهاتمون درس نگیریم، چون فکر می کنیم همه چیز قابل پیش بینی بوده.
- نماگرایی (Representativeness Bias): این سوگیری به این معنیه که ما تمایل داریم چیزها رو بر اساس نمونه های ذهنی که داریم، طبقه بندی کنیم. مثلاً اگه یه شرکت چند سال متوالی سودده بوده، فکر می کنیم حتماً همیشه همینطور خواهد بود، حتی اگه دلایل بنیادی قوی برای ادامه این روند وجود نداشته باشه. یعنی یه نمونه کوچیک رو به کل تعمیم می دیم و این می تونه خیلی خطرناک باشه.
نقد نظریه بازارهای کارا و نظریه نوین مالی
نظریه بازارهای کارا می گفت که تمام اطلاعات فوراً و به طور کامل توی قیمت سهام منعکس می شه و هیچ کس نمی تونه با استفاده از اطلاعات، سود غیرعادی به دست بیاره. اما مالی رفتاری با آوردن همین سوگیری ها و رفتارهای غیرمنطقی، حسابی این نظریه رو به چالش کشید. این فصل بهمون نشون می ده که چرا نظریه های سنتی مالی نمی تونن همه رفتارهای بازار رو توضیح بدن و چرا ما به یک دیدگاه جدیدتر و واقع گرایانه تر مثل مالی رفتاری نیاز داریم.
«سرمایه گذاران عادی برخلاف انسان های اقتصادی، تحت تأثیر ترس، طمع و سوگیری های شناختی قرار می گیرند و همین موضوع می تواند منجر به تصمیم گیری های غیرمنطقی در بازارهای مالی شود.»
تاریخچه و تورش های رفتاری در اقتصاد و مالی (فصل ۴)
فصل چهارم کتاب حسابداری رفتاری مهرداد فتحی، یه جورایی ما رو به یه سفر تاریخی می بره و نشون می ده که چطور مطالعات رفتاری توی اقتصاد و مالی شکل گرفتن و عمیق تر شدن. اینجا قرار نیست فقط سوگیری ها رو بشناسیم، بلکه می خوایم ریشه هاشون و تاثیراتشون رو هم بهتر بفهمیم.
مرور تاریخچه مطالعات رفتاری در اقتصاد و مالی
داستان از اونجا شروع شد که اقتصاددان ها دیدن مدل های کلاسیکشون نمی تونه همه چیز رو توضیح بده. مثلاً چرا مردم توی یه سری موقعیت ها، کاری رو می کنن که از نظر منطقی درست نیست؟ این سوال ها باعث شد تا کم کم نگاه ها به سمت روانشناسی و علوم رفتاری کشیده بشه. افرادی مثل دانیل کانمن و آموس تورسکی، با تحقیقاتشون نشون دادن که ذهن ما میان برهای زیادی می زنه و این میان برها گاهی اوقات باعث خطاهای سیستمی می شن. این فصل یه مرور کلی روی این مسیر تاریخی داره تا بفهمیم چطور این حوزه به جایگاه امروزی خودش رسیده.
بررسی عمیق تر تورش های رفتاری (سوگیری های رفتاری)
حالا بیاین یه ذره عمیق تر به تورش ها یا همون سوگیری های رفتاری نگاه کنیم. این سوگیری ها فقط مخصوص سرمایه گذاری نیستن، بلکه توی تمام تصمیم گیری های روزمره هم خودشون رو نشون می دن:
- سوگیری های فردی و قضاوت: اینا اون خطاهایی هستن که ما به عنوان یه فرد، توی قضاوت هامون مرتکب می شیم. مثلاً اینکه به اطلاعاتی که حرفمون رو تایید می کنه، بیشتر توجه می کنیم (سوگیری تاییدی).
- سوگیری اشتباه در اولویت بندی: گاهی وقت ها ما چیزهای مهم رو کم اهمیت و چیزهای کم اهمیت رو خیلی مهم در نظر می گیریم. این اشتباه توی اولویت بندی می تونه ما رو از مسیر اصلی دور کنه، خصوصاً توی مسائل مالی که هر اشتباه کوچیکی می تونه عواقب بزرگی داشته باشه.
- سوگیری زیان گریزی (Loss Aversion): این یکی خیلی رایجه و حتماً تجربه اش کردید. درد از دست دادن یه مبلغ پول، خیلی بیشتر از لذت به دست آوردن همون مبلغ پوله. یعنی ما حاضریم ریسک های بزرگتری رو انجام بدیم تا از یه زیان کوچیک جلوگیری کنیم، یا یه سرمایه گذاری بد رو برای مدت طولانی نگه داریم چون نمی خوایم زیانش رو قبول کنیم. این سوگیری باعث می شه توی تصمیماتمون محتاط تر از حد لزوم باشیم یا از فرصت های خوب صرف نظر کنیم.
- سوگیری پیامد تصمیم گیری: این سوگیری به این معنیه که ما تمایل داریم بر اساس نتیجه نهایی یه اتفاق، کیفیت تصمیم اولیه رو قضاوت کنیم، نه بر اساس فرآیند تصمیم گیری. یعنی اگه یه تصمیمی نتیجه خوبی داشت، فکر می کنیم تصمیم درستی بوده، حتی اگه فرآیندش پر از اشتباه بوده باشه. این موضوع درس گرفتن از اشتباهات رو سخت می کنه.
نقش حرص و طمع در رفتار مالی
حرص و طمع دو تا از قوی ترین احساسات انسانی هستن که توی دنیای مالی، حسابی می تونن کله پا کنن! مهرداد فتحی به خوبی توضیح می ده که چطور این دو تا حس، روی مخارج، پس انداز و بدهی ما تاثیر می ذارن:
- حرص و طمع و مخارج: اگه حرص زیاد داشته باشیم، ممکنه بیشتر از نیازمون خرج کنیم، یا دنبال چیزهایی باشیم که واقعاً بهشون احتیاج نداریم.
- حرص و طمع، پس انداز، بدهی: طمع می تونه باعث بشه فکر کنیم همیشه فرصت های سودآور وجود داره و برای رسیدن به سود بیشتر، بیش از حد ریسک کنیم یا حتی قرض بگیریم. از اون طرف، ترس از دست دادن هم می تونه ما رو به سمت پس انداز افراطی سوق بده، حتی اگه فرصت های سرمایه گذاری بهتری وجود داشته باشه.
خلاصه، این فصل بهمون یادآوری می کنه که انسان موجود پیچیده ایه و تصمیماتش توی دنیای مالی، فقط از روی منطق گرفته نمی شه. احساسات و خطاهای ذهنی نقش پررنگی دارن که اگه بشناسیمشون، می تونیم بازیگر بهتری توی زمین مالی باشیم.
حسابداری مدیریت رفتاری: پیوند رفتار و کنترل سازمانی (فصل ۵)
بعد از اینکه توی فصل های قبلی، حسابی با جنبه های رفتاری توی حسابداری مالی و بازارهای مالی آشنا شدیم، حالا نوبت می رسه به حوزه داخلی تر سازمان ها: حسابداری مدیریت رفتاری. این بخش از کتاب حسابداری رفتاری مهرداد فتحی بهمون نشون می ده چطور رفتار آدم ها توی یه سازمان، روی سیستم های حسابداری مدیریت و کنترل های داخلی تاثیر می ذاره.
مسیر تاریخی حسابداری مدیریت رفتاری
مثل حسابداری رفتاری در کل، حسابداری مدیریت رفتاری هم یه مسیر تکاملی رو طی کرده. در ابتدا، حسابداری مدیریت فقط روی جمع آوری و ارائه اطلاعات برای تصمیم گیری های داخلی تمرکز داشت. اما کم کم مدیران و پژوهشگران دیدن که رفتار کارکنان، انگیزه های اون ها و نحوه تعاملشون با سیستم های کنترل، حسابی روی عملکرد سازمان تاثیر می ذاره. اینجوری شد که روانشناسی و علوم رفتاری وارد حوزه حسابداری مدیریت هم شدن تا کمک کنن سازمان ها بهتر اهدافشون رو محقق کنن.
تئوری های روانشناسی حاکم
باز هم همونطور که توی فصل دوم دیدیم، تئوری های روانشناسی اینجا هم حرف اول رو می زنن. خصوصاً درک اثرات انگیزشی و اثرات اطلاعاتی توی حسابداری مدیریت خیلی کلیدیه:
- اثرات انگیزشی: مثلاً یه سیستم پاداش دهی که خوب طراحی نشده باشه، ممکنه به جای اینکه کارکنان رو به سمت اهداف سازمان سوق بده، باعث رفتارهای غیراخلاقی یا ناسالم بشه. حسابداری مدیریت رفتاری می خواد بفهمه چطور باید سیستم های انگیزشی رو طوری طراحی کرد که هم به نفع کارکنان باشه و هم به نفع سازمان.
- اثرات اطلاعاتی: نحوه ارائه اطلاعات عملکردی به مدیران و کارکنان، چقدر واضح بودن این اطلاعات و حتی میزان مشارکتی که کارکنان توی تعیین اهداف دارن، حسابی روی رفتارشون و در نهایت روی عملکرد سازمان تاثیر می ذاره.
مدل مفهومی برای حسابداری مدیریت رفتاری
کتاب یه سری چارچوب ها و مدل های نظری رو معرفی می کنه تا بهتر بتونیم حسابداری مدیریت رفتاری رو درک کنیم. این مدل ها نشون می دن که بین سیستم های کنترل، رفتار افراد و عملکرد سازمان یه ارتباط دوطرفه وجود داره. یعنی هم سیستم روی رفتار تاثیر می ذاره و هم رفتار روی نحوه کار سیستم.
سطوح مختلف حسابداری مدیریت رفتاری
تاثیر رفتار توی یه سازمان رو می شه توی چهار سطح مختلف بررسی کرد:
- سطح فرد: اینجا نگاه می کنیم به اینکه هر فرد توی سازمان، چطور اطلاعات رو پردازش می کنه، چه انگیزه هایی داره و چطور تحت تاثیر سوگیری های شخصی تصمیم می گیره. مثلاً اگه یه مدیر فروش فرااعتمادی داشته باشه، ممکنه اهداف فروش غیرواقع بینانه تعیین کنه.
- سطح گروه: تیم ها و گروه ها هم رفتارهای خاص خودشون رو دارن. مثلاً پدیده تفکر گروهی (Groupthink) می تونه باعث بشه یه تیم، تصمیمات اشتباهی بگیره چون همه می خوان با هم هماهنگ باشن و صدای مخالفت رو خفه می کنن.
- سطح سازمان: فرهنگ سازمانی، ساختار سازمانی و سیستم های کنترل، روی رفتار کلی سازمان تاثیر می ذارن. آیا فرهنگ سازمان تشویق به ریسک پذیری می کنه یا محافظه کاری؟
- سطح جامعه (شرایط محیطی): حتی عوامل بیرونی مثل قوانین دولتی، شرایط اقتصادی و فرهنگ کلی جامعه هم می تونن روی رفتار افراد و سازمان ها تاثیر بذارن.
«فهمیدن انگیزه ها، سوگیری ها و نحوه پردازش اطلاعات توسط افراد، کلید طراحی سیستم های حسابداری مدیریت اثربخش است که بتواند عملکرد سازمان را بهبود بخشد.»
به طور خلاصه، حسابداری مدیریت رفتاری میاد تا به مدیران کمک کنه با درک عمیق تر از جنبه های انسانی، سیستم های کنترلی رو طراحی کنن که واقعاً کارآمد باشن و به اهداف سازمان برسن. دیگه فقط نگاه کردن به اعداد کافی نیست، باید به آدم هایی که پشت اون اعداد هستن هم توجه کرد.
اقتصاد رفتاری: نگاهی روانشناسانه به تصمیمات اقتصادی (فصل ۶)
فصل ششم کتاب مهرداد فتحی ما رو می بره سراغ یه شاخه دیگه که حسابداری رفتاری حسابی باهاش در ارتباطه: اقتصاد رفتاری. اینجا دیگه فقط درباره حسابداری نیست، بلکه پای تمام تصمیمات اقتصادی ما وسط میاد و می بینیم که چقدر روانشناسی توی این تصمیمات نقش داره.
تعریف و اصول اقتصاد رفتاری
اقتصاد رفتاری چیه؟ اگه بخوام ساده بگم، اقتصاد رفتاری همون اقتصاد خودمونه، فقط با یه عینک روانشناسی! این علم سعی می کنه با ترکیب بینش های روانشناسی و نظریه های اقتصادی، بفهمه مردم چرا اونطور که هستن، توی بازارهای اقتصادی رفتار می کنن. دیگه خبری از انسان منطقی نیست؛ اینجا قبول داریم که ما آدم ها احساسات داریم، اشتباه می کنیم و تحت تاثیر یه عالمه سوگیری قرار می گیریم.
نقد فرض انسان اقتصادی
همونطور که گفتم، اقتصاد سنتی همیشه فرض می کرد که آدم ها انسان اقتصادی هستن. یعنی چی؟ یعنی کاملاً منطقی فکر می کنن، همیشه دنبال حداکثر کردن مطلوبیت خودشون هستن، اطلاعات کامل دارن و هرگز اشتباه نمی کنن. اما خب، واقعیت چیز دیگه ای نشون می ده. مهرداد فتحی توی این بخش خیلی خوب نشون می ده که این فرض چقدر غیرواقع بینانه است. آدم ها اطلاعات کامل ندارن، گاهی وقت ها تنبل هستن، تحت تاثیر احساساتشون قرار می گیرن و خیلی وقت ها به جای اینکه بهترین تصمیم رو بگیرن، دنبال تصمیم به اندازه کافی خوب هستن.
تأمین مالی و فرار مالیاتی از دیدگاه رفتاری
حالا چطور این دیدگاه رفتاری توی مسائل مهم اقتصادی مثل تأمین مالی و فرار مالیاتی خودش رو نشون می ده؟
- تأمین مالی بر اساس رویکرد رفتاری: شرکت ها چطور تصمیم می گیرن از کجا پول جور کنن؟ فقط عوامل مالی و هزینه ها رو نگاه می کنن؟ نه! گاهی وقت ها مدیران تحت تاثیر سوگیری های خودشون، مثلاً فرااعتمادی، تصمیمات اشتباهی توی تامین مالی می گیرن. یا حتی می تونه به این ربط داشته باشه که چقدر به بازار و سرمایه گذاران اعتماد دارن.
- اقتصاد رفتاری و فرار مالیاتی: فرار مالیاتی یه پدیده پیچیده ست. آیا فقط به خاطر جریمه های کمتر یا احتمال پایین لو رفتن فرار می کنیم؟ نه، خیلی عوامل رفتاری دیگه هم دخیل هستن. مثلاً حس بی عدالتی، حس اینکه دیگران هم دارن فرار می کنن، یا حتی دیدگاه ما به دولت و قوانین. اقتصاد رفتاری میاد این عوامل پنهان رو بررسی می کنه تا راه حل های بهتری برای مقابله با فرار مالیاتی پیدا کنه.
تئوری مطلوبیت غیر انتظاری و تعاملات اجتماعی
توی این بخش، با مفاهیم جالبی مثل تئوری مطلوبیت غیر انتظاری آشنا می شیم که نشون می ده چطور ما ارزش چیزها رو بر اساس نقطه مرجعمون می سنجیم، نه بر اساس ارزش مطلقشون. همچنین تعاملات اجتماعی هم خیلی مهمن. یعنی تصمیمات اقتصادی ما فقط تحت تاثیر عوامل فردی نیست، بلکه اطرافیانمون، گروه هایی که عضوشون هستیم و حتی هنجارهای اجتماعی هم حسابی روشون تاثیر می ذارن. مثلاً اگه توی یه گروه، همه دارن یه کار خاص مالی رو انجام می دن، احتمال اینکه ما هم اون کار رو بکنیم، خیلی بیشتر می شه.
خلاصه که این فصل بهمون نشون می ده اقتصاد رفتاری، یه نگاه واقع بینانه تر به دنیای اقتصاد داره و با در نظر گرفتن پیچیدگی های رفتار انسانی، می تونه کمک کنه تا هم سیاست گذاران اقتصادی تصمیمات بهتری بگیرن و هم ما به عنوان افراد، توی زندگی مالیمون کمتر اشتباه کنیم.
نمونه هایی از تحقیقات و مطالعات موردی (فصل ۷)
خب، رسیدیم به فصل آخر کتاب حسابداری رفتاری مهرداد فتحی که خیلی جذاب و کاربردیه. اینجا دیگه خبری از تئوری های خشک و خالی نیست. این فصل میاد و یه سری مثال های واقعی از تحقیقات انجام شده توی حوزه حسابداری و مالی رفتاری رو برامون رو می کنه تا ببینیم چطور این مفاهیم توی دنیای عمل بررسی شدن و چه نتایجی به دنبال داشتن.
بررسی تحقیقات انجام شده: از نمودار رنگی تا محیط اطلاعاتی بدون ساختار
مهرداد فتحی توی این بخش، چند تا مطالعه موردی جالب رو معرفی می کنه. بیاین یه نگاهی به بعضی از اون ها بندازیم:
- اثر نمودارهای رنگی در ارائه اطلاعات مالی پیچیده:
تا حالا فکر کردید که چطور رنگ ها و نحوه نمایش اطلاعات می تونه روی تصمیم گیری ما تاثیر بذاره؟ این تحقیق نشون داده که استفاده از نمودارهای رنگی مناسب برای ارائه اطلاعات مالی پیچیده، می تونه کمک کنه تا مخاطبان (مثل سرمایه گذاران یا مدیران) اطلاعات رو بهتر و سریع تر درک کنن و تصمیمات بهتری بگیرن. مثلاً یه نمودار که قسمت های منفی رو با قرمز و قسمت های مثبت رو با سبز نشون می ده، خیلی شهودی تره تا یه جدول پر از عدد. اینجا حتی فرضیات تحقیق و نتایجش هم بررسی می شه که نشون می ده اینجور ابزارهای بصری، نقش مهمی توی افزایش شفافیت اطلاعاتی دارن.
- محیط اطلاعاتی بدون ساختار، سبک های شناختی سرمایه گذاران و ظرفیت پردازش اطلاعات انسانی:
فکرشو بکن، توی دنیای امروز یه عالمه اطلاعات بی ساختار دور و برمون هست. این تحقیق بررسی کرده که چطور سبک های شناختی مختلف سرمایه گذاران (مثلاً بعضیا تحلیلی فکر می کنن و بعضیا شهودی) و همینطور ظرفیت محدود پردازش اطلاعات ما آدم ها، روی نحوه تصمیم گیری توی یه محیط اطلاعاتی شلوغ تاثیر می ذاره. وقتی اطلاعات زیاد و نامنظم باشه، خیلی راحت گیج می شیم و ممکنه به میان برهای ذهنی (سوگیری ها) پناه ببریم. این مطالعه نشون می ده که چقدر مهمه اطلاعات به صورت ساختارمند و قابل پردازش ارائه بشن تا سرمایه گذاران بتونن تصمیمات منطقی تری بگیرن.
- سبک های شناختی تصمیم گیری، زمان پردازش اطلاعات و محتوای ارزشی افشاء داوطلبانه: رویکرد پردازش عدسی در حسابداری:
اینجا دیگه یه ذره عمیق تر می شیم. این تحقیق نشون می ده که سبک فکری ما (مثلاً چقدر اهل تحلیل هستیم یا چقدر به شهودمون تکیه می کنیم) و همینطور مدت زمانی که برای پردازش اطلاعات می ذاریم، چطور روی ارزش اطلاعاتی که شرکت ها داوطلبانه افشاء می کنن، تاثیر می ذاره. مثلاً اگه یه شرکت اطلاعات زیادی رو داوطلبانه منتشر کنه، ولی سبک شناختی سرمایه گذار طوری نباشه که بتونه اون رو پردازش کنه، اون اطلاعات عملاً ارزش کمتری پیدا می کنه. این مطالعه از مدل پردازش عدسی برای توضیح این پدیده استفاده می کنه که یه چارچوب نظری برای فهمیدن چگونگی استفاده ما از سرنخ های اطلاعاتی برای قضاوت هست.
اهمیت پژوهش در این حوزه
نتیجه ای که از این فصل می گیریم اینه که پژوهش توی حوزه حسابداری رفتاری واقعاً حیاتیه. با انجام اینجور تحقیقات و مطالعات موردی، نه تنها دانش ما توی این زمینه عمیق تر می شه، بلکه می تونیم راه های عملی برای بهبود سیستم های حسابداری، تصمیم گیری های مالی و حتی سیاست گذاری های اقتصادی پیدا کنیم. هر چی بیشتر بفهمیم چطور ذهن ما کار می کنه و چه خطاهایی داره، بیشتر می تونیم از خودمون و سازمان هامون در برابر تصمیمات اشتباه محافظت کنیم.
نتیجه گیری: آینده حسابداری رفتاری و توصیه هایی برای خوانندگان
تا اینجا که با هم اومدیم، حتماً فهمیدی که کتاب حسابداری رفتاری نوشته مهرداد فتحی واقعاً یه گنجینه از دانش و بینشه که به ما کمک می کنه دنیای پیچیده مالی و حسابداری رو با یه نگاه تازه تر ببینیم. دیگه نمی تونیم چشممون رو روی این واقعیت ببندیم که انسان ها، با تمام پیچیدگی ها و احساساتشون، محور اصلی همه تصمیمات مالی و اقتصادی هستن.
این کتاب به ما یاد می ده که چطور سوگیری های شناختی مثل فرااعتمادی، بهینه بینی، رویدادگرایی و نماگرایی، می تونن ناخواسته روی قضاوت ها و انتخاب های ما تاثیر بذارن. یاد می گیریم که چطور مالی رفتاری، نقد مهمی به نظریه های سنتی مالی وارد می کنه و نشون می ده که بازارهای مالی همیشه هم اونقدرها که فکر می کنیم منطقی نیستن. همچنین، توی بخش حسابداری مدیریت رفتاری، فهمیدیم که چطور انگیزه ها، سیستم های کنترل و رفتار کارکنان، روی عملکرد کلی یه سازمان تاثیر مستقیم دارن.
مهم ترین دستاورد این کتاب، اینه که دیدگاه ما رو به حسابداری از یه علم صرفاً عددی و خشک، به یه علم جامع تر و انسان محور تغییر می ده. توی دنیای امروز که اطلاعات لحظه به لحظه بیشتر می شه و تصمیم گیری ها پیچیده تر، درک عوامل رفتاری برای هر کسی که توی این حوزه فعالیتی داره، حیاتیه.
چشم اندازهای آینده حسابداری رفتاری و توصیه هایی برای شما
آینده حسابداری رفتاری خیلی روشنه و به نظر میاد این حوزه قراره حسابی رشد کنه. با پیشرفت تکنولوژی و هوش مصنوعی، می تونیم انتظار داشته باشیم که ابزارهای جدیدی برای شناسایی و مدیریت سوگیری های رفتاری توی تصمیمات مالی و حسابداری به وجود بیاد. هر چی بیشتر اطلاعات داشته باشیم و بتونیم رفتار انسان رو بهتر تحلیل کنیم، می تونیم سیستم های هوشمندتری طراحی کنیم که کمتر تحت تاثیر خطاها و سوگیری های انسانی قرار بگیرن.
برای شما که این خلاصه رو خوندید، چه دانشجو باشید، چه پژوهشگر، چه حسابدار یا مدیر مالی، چند تا توصیه دوستانه دارم:
- همیشه کنجکاو باشید: فقط به اعداد و ارقام نگاه نکنید. سعی کنید بفهمید چه عواملی پشت تصمیم گیری ها هستن.
- خودتون رو بشناسید: سوگیری های خودتون رو بشناسید. حتماً برای شما هم پیش اومده که دچار فرااعتمادی یا زیان گریزی بشید. شناخت این ها قدم اول برای مدیریت اون هاست.
- کتاب اصلی رو بخونید: اگه از این خلاصه خوشتون اومد و حس کردید این مباحث به دردتون می خوره، حتماً نسخه کامل کتاب حسابداری رفتاری مهرداد فتحی رو مطالعه کنید. این خلاصه فقط نوک کوه یخه، خود کتاب کلی اطلاعات عمیق تر و کاربردی تر داره.
- مراقب محیط اطلاعاتی باشید: توی دنیای پر از اطلاعات امروز، یاد بگیرید چطور اطلاعات رو فیلتر کنید و نذارید اطلاعات بی کیفیت یا نامنظم، روی تصمیماتتون تاثیر منفی بذاره.
یادتون باشه، هر چقدر هم که تکنولوژی پیشرفت کنه، باز هم این انسان ها هستن که پشت پرده تصمیم گیری های بزرگ و کوچیک مالی قرار دارن. پس درک رفتار انسان، کلید موفقیت توی هر حوزه مالی و حسابداریه.