ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی به زن این اجازه را می دهد که تا زمانی که مهریه اش را دریافت نکرده، از انجام وظایفی که در قبال شوهرش دارد امتناع کند؛ البته به شرطی که مهریه او حال (عندالمطالبه) باشد. این امتناع، باعث نمی شود که حق نفقه زن از بین برود.
شاید در نگاه اول، این ماده قانونی کمی پیچیده یا حتی غریب به نظر بیاید، اما در حقیقت، یکی از مهمترین و کاربردی ترین حقوقی است که قانونگذار برای حمایت از جایگاه زن در عقد نکاح پیش بینی کرده. وقتی صحبت از ازدواج می شود، معمولاً ذهن ها به سمت عشق و تعهد می رود، اما واقعیت این است که این نهاد مقدس، پایه های حقوقی محکمی هم دارد که برای حفظ حقوق و تعادل بین زوجین ضروری است. ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی دقیقاً همین کار را می کند؛ به زن قدرتی می دهد که بتواند در ابتدای زندگی مشترک، حق خودش را در زمینه مهریه، که یک پشتوانه مالی برای اوست، مطالبه و دریافت کند. این حق، که به حق حبس زوجه هم معروف است، یکی از آن مواردی است که هر زن و مردی قبل از ازدواج و حتی در طول زندگی مشترک، باید با جزئیات آن آشنا باشند تا مبادا در بزنگاه های زندگی دچار مشکل یا سوءتفاهم شوند. دانستن این جزئیات نه تنها به حفظ حقوق زنان کمک می کند، بلکه به مردان نیز دید درستی از تعهدات و مسئولیت هایشان می دهد.
متن کامل ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی: یک حق مهم برای زوجه
اجازه دهید ابتدا متن این ماده را که محور بحث ماست، با هم مرور کنیم:
زن می تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر این که مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.
این یک جمله کوتاه، اما پر از معنا و مفهوم حقوقی است که اگر بخواهیم دقیقاً آن را بفهمیم، باید واژه واژه آن را بشکافیم. این ماده یک قاعده طلایی برای زنانی است که قصد دارند با پشتوانه محکم تری وارد زندگی مشترک شوند و مطمئن باشند که حق و حقوق مالی آن ها، در همان ابتدای راه، تضمین شده است.
واژه به واژه: رمزگشایی از مفاهیم کلیدی
برای اینکه ماده ۱۰۸۵ را درست و حسابی درک کنیم، باید اول تکلیف چند کلمه و عبارت مهم را روشن کنیم:
۱. مهریه: پایه و اساس حق حبس
مهریه همان مالی است که مرد در زمان عقد ازدواج به زن می دهد یا متعهد به پرداخت آن می شود. این مال می تواند سکه، خانه، زمین، پول یا هر چیز باارزش دیگری باشد که با توافق زن و مرد تعیین می شود. مهریه یک حق مالی مهم برای زن است که به محض عقد نکاح، مالک آن می شود.
فرق مهریه حال (عندالمطالبه) و مهریه مؤجل (عندالاستطاعه)
- مهریه حال (عندالمطالبه): این همان مهریه ای است که زن هر وقت بخواهد، می تواند آن را از شوهرش مطالبه کند. یعنی مرد باید به محض درخواست زن، مهریه را پرداخت کند. شرط اصلی اعمال حق حبس، «حال» بودن مهریه است.
- مهریه مؤجل (عندالاستطاعه): در این حالت، پرداخت مهریه به یک زمان مشخص در آینده یا به توانایی مالی مرد مشروط می شود. مثلاً ممکن است توافق شود که مهریه در ۱۰ سال آینده یا هر زمان که مرد توانایی مالی پیدا کرد، پرداخت شود. اگر مهریه از نوع مؤجل باشد، زن حق حبس نخواهد داشت، چون خودش پذیرفته که پرداخت مهریه به زمان دیگری موکول شود.
۲. ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد (تمکین)
این عبارت در قانون به معنای تمکین است. تمکین دو نوع دارد:
- تمکین خاص: به معنای برقراری رابطه زناشویی است.
- تمکین عام: به معنای حضور در منزل مشترک، پیروی از اراده زوج در مسائل کلی زندگی (مانند انتخاب محل زندگی) و انجام سایر وظایف خانوادگی است که قانون و عرف بر عهده زن می گذارد.
بحث اصلی و مهم در مورد قلمرو حق حبس این است که آیا زن فقط می تواند از تمکین خاص امتناع کند یا شامل تمکین عام هم می شود؟ کمی جلوتر مفصل به این موضوع می پردازیم.
۳. امتناع: به کارگیری حق
امتناع یعنی زن از انجام این وظایف خودداری کند. این خودداری باید با قصد واقعی دریافت مهریه باشد. یعنی زن واقعاً بخواهد مهریه اش را بگیرد و به همین دلیل، از ایفای وظایفش دست نگه دارد.
۴. مسقط حق نفقه نخواهد بود: حمایت از زن
این بخش از ماده ۱۰۸۵ خیلی مهم است. یعنی حتی اگر زن حق حبس را اعمال کند و تمکین نکند، باز هم شوهر موظف به پرداخت نفقه اوست. این نشان می دهد که قانونگذار خواسته که زن در دوران اعمال حق حبس، از نظر مالی در مضیقه قرار نگیرد و پشتوانه مالی داشته باشد.
فلسفه و مبنای نظری حق حبس: چرا این حق وجود دارد؟
حالا شاید این سوال برایتان پیش بیاید که اصلاً چرا چنین حقی در قانون ما وجود دارد؟ چرا زن می تواند وظایفش را انجام ندهد و باز هم نفقه بگیرد؟
مبنای فقهی و حقوقی: نگاه معاوضی به عقد نکاح
اساس و ریشه این حق در فقه اسلامی و به تبع آن در حقوق مدنی ایران، بر مبنای عقود معاوضی است. در یک عقد معاوضی، مثل خرید و فروش، هر دو طرف متعهد می شوند که چیزی را در ازای چیز دیگری به هم بدهند. مثلاً فروشنده کالا را می دهد و خریدار پول را. تا وقتی که فروشنده کالا را نداده، خریدار هم می تواند از دادن پول امتناع کند و برعکس.
بعضی از فقها و حقوقدانان، عقد نکاح را هم تا حدی شبیه به یک عقد معاوضی می دانند؛ یعنی زن تمکین می کند و در مقابل، مرد مهریه را پرداخت می کند. از این دیدگاه، اگر مرد مهریه را نپردازد، زن هم حق دارد که از تحویل آنچه متعهد شده (یعنی تمکین) خودداری کند. البته این قیاس، تمام و کمال نیست و فرق های اساسی بین عقد نکاح و یک عقد بیع (خرید و فروش) وجود دارد، اما این همان مبنایی است که باعث شده حق حبس در نکاح هم جاری شود. هدف اصلی این حق، حمایت از زن و ایجاد یک اهرم فشار قانونی برای دریافت مهریه است.
مبنای حق حبس، ماهیت معوض بودن عقد نکاح است؛ به این معنا که هر یک از طرفین، تا زمانی که طرف دیگر تعهد خود را انجام نداده، می تواند از انجام تعهد خودش خودداری کند. این قاعده، یک پشتوانه مهم برای زن در دریافت مهریه است.
شرایط تحقق و اعمال حق حبس زوجه: چه زمانی می توان این حق را استفاده کرد؟
خب، حالا که با مبنا و کلیات این حق آشنا شدیم، ببینیم چه شرایطی لازم است تا یک زن بتواند از حق حبس مهریه استفاده کند:
۱. حال بودن مهریه: شرط اساسی
همانطور که گفتیم، مهمترین شرط این است که مهریه زن «حال» باشد. یعنی زن هر زمان بخواهد بتواند آن را مطالبه کند. اگر مهریه «مؤجل» باشد، زن از این حق برخوردار نیست.
- اگر قسمتی از مهریه حال و قسمتی مؤجل باشد: در این حالت، زن فقط در مورد بخش حال مهریه می تواند حق حبس را اعمال کند. به محض دریافت قسمت حال، دیگر نمی تواند به خاطر قسمت مؤجل، از تمکین خودداری کند.
- تقسیط مهریه و حق حبس: این یکی از سوالات پرکاربرد است. وقتی مهریه تقسیط می شود، آیا زن همچنان حق حبس دارد؟ رویه قضایی غالب و نظر بسیاری از حقوقدانان این است که با تقسیط مهریه، حق حبس زن از بین نمی رود. یعنی زن می تواند تا زمانی که کل مهریه اش (حتی اقساط آن) پرداخت نشده، همچنان از حق حبس خود استفاده کند. این به آن معناست که حتی اگر مرد یک قسط از مهریه را هم پرداخت نکرده باشد، زن می تواند تمکین نکند و ناشزه محسوب نشود. البته این موضوع در عمل می تواند پیچیدگی هایی داشته باشد و نیاز به مشورت حقوقی دارد.
۲. عدم تمکین قبلی: شرط مهم ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی
یک نکته خیلی خیلی مهم در اعمال حق حبس زوجه این است که زن نباید قبل از دریافت مهریه، با اختیار و میل خودش، حتی برای یک بار، اقدام به تمکین کرده باشد. ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی این موضوع را اینطور بیان می کند:
اگر زن قبل از اخذ مهر به اختیار خود به ایفاء وظائفی که در مقابل شوهر دارد قیام نمود، دیگر نمی تواند از حکم ماده قبل استفاده کند معذالذلک حقی که برای مطالبه مهر دارد ساقط نخواهد شد.
یعنی اگر زن حتی یک بار با اراده خودش تمکین کند (مثلاً به خانه شوهر برود و زندگی کند یا رابطه زناشویی برقرار کند)، دیگر نمی تواند به حق حبس استناد کند. حتی اگر مهریه او هنوز پرداخت نشده باشد. در این صورت، حق مطالبه مهریه همچنان سر جایش است و زن می تواند آن را از طریق قانونی پیگیری کند، اما دیگر نمی تواند به بهانه عدم دریافت مهریه از تمکین خودداری کند و اگر این کار را بکند، ناشزه محسوب می شود و حق نفقه او هم از بین می رود. پس حواستان باشد! اگر قصد دارید از حق حبس استفاده کنید، به هیچ وجه نباید قبل از دریافت کامل مهریه، تمکین کنید.
۳. قصد واقعی در مطالبه مهریه: فقط مطالبه
برای اینکه زن بتواند حق حبس را اعمال کند، باید واقعاً مهریه اش را مطالبه کرده باشد. یعنی صرف اینکه مهریه حال باشد اما زن هیچ اقدامی برای دریافت آن نکرده باشد، کافی نیست. زن باید مطالبه مهریه را از طریق قانونی (مثلاً ثبت دادخواست مطالبه مهریه) آغاز کرده باشد.
قلمرو حق حبس: تمکین عام یا خاص؟ (گره اصلی بحث)
اینجا می رسیم به یکی از چالشی ترین و مهمترین بخش های مربوط به ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی. همانطور که قبلاً گفتیم، ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد می تواند هم به تمکین خاص (رابطه زناشویی) و هم به تمکین عام (سکونت در منزل مشترک و سایر وظایف) اشاره داشته باشد. خب، حالا کدام یک؟
دیدگاه اول: حق حبس فقط شامل تمکین خاص است
بعضی از فقها و حقوقدانان با استناد به مبنای فقهی حق حبس و ماهیت استثنایی آن، معتقدند که حق حبس زوجه فقط شامل تمکین خاص می شود. یعنی زن می تواند از برقراری رابطه زناشویی امتناع کند، اما همچنان باید به وظایف دیگر خود مثل سکونت در منزل شوهر و آماده بودن برای ایفای نقش همسری عمل کند. استدلال این گروه این است که چون حق حبس یک قاعده استثنایی و خلاف اصل است، نباید آن را به موارد دیگر (یعنی تمکین عام) گسترش داد.
دیدگاه دوم: حق حبس شامل تمکین عام و خاص است
در مقابل، بسیاری از حقوقدانان برجسته، مانند دکتر ناصر کاتوزیان و دکتر سید مصطفی محقق داماد، و همچنین رویه قضایی غالب در دادگاه ها و دیوان عالی کشور، معتقدند که حق حبس زوجه، هم شامل تمکین خاص و هم شامل تمکین عام می شود. دلایل این دیدگاه عبارتند از:
- اطلاق عبارت ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد: این عبارت در ماده ۱۰۸۵، هیچ تفکیکی بین انواع وظایف قائل نشده و آن را به صورت کلی بیان کرده است. پس شامل همه وظایف می شود.
- دشواری تفکیک عملی: چطور می توان از زنی انتظار داشت که به خانه شوهرش برود، با او زندگی کند، اما از تمکین خاص امتناع ورزد؟ این از نظر عملی بسیار دشوار و حتی غیرمنطقی است. مگر می شود زن در خانه شوهر باشد و همچنان وظایف همسری را در کنار او زندگی کند، اما از تمکین خاص امتناع کند؟
- رویه قضایی غالب: اکثر دادگاه ها و شعب دیوان عالی کشور در آرای خود، این دیدگاه را تأیید کرده اند. یعنی اگر زنی قبل از دریافت مهریه حال، به خانه شوهرش نرود، ناشزه محسوب نمی شود و می تواند نفقه بگیرد.
پس به طور خلاصه: در حال حاضر، رویه قضایی ایران بر این است که زن تا زمانی که مهریه اش را به طور کامل دریافت نکرده و قبلاً تمکین نکرده باشد، می تواند از رفتن به خانه شوهر و همچنین برقراری رابطه زناشویی خودداری کند و در این مدت، حق نفقه او پابرجاست و ناشزه هم محسوب نمی شود.
آثار و پیامدهای اعمال حق حبس: چه اتفاقی می افتد؟
وقتی زن از حق حبس زوجه خودش استفاده می کند، این موضوع پیامدهای مهمی دارد:
۱. بر حق نفقه: همچنان پابرجا
همانطور که قبلاً هم گفتیم، مهمترین پیامد این است که حق نفقه زن، حتی با عدم تمکین او به دلیل اعمال حق حبس، ساقط نمی شود. مرد موظف است تا زمانی که زن مهریه حال خود را دریافت نکرده و از حق حبس استفاده می کند، نفقه او را پرداخت کند. این یک حمایت قوی از زن در برابر فشارهای مالی است.
۲. بر مهریه: راهی برای دریافت
اعمال حق حبس، مرد را تحت فشار قرار می دهد تا مهریه را پرداخت کند. این حق، ابزاری است برای زن تا بتواند مهریه خود را مطالبه و دریافت کند. البته اعمال این حق به معنی تأخیر در پرداخت مهریه نیست، بلکه اهرمی برای تسریع آن است.
۳. بر نشوز زوجه: عدم نشوز
اگر زن به درستی و با رعایت شرایط قانونی از حق حبس خود استفاده کند، حتی با عدم تمکین، ناشزه محسوب نمی شود. نشوز زمانی اتفاق می افتد که زن بدون دلیل موجه از تمکین خودداری کند. اما در اینجا، عدم دریافت مهریه حال یک دلیل کاملاً موجه است.
۴. بر طلاق: تأثیر غیرمستقیم
اعمال حق حبس به طور مستقیم باعث طلاق نمی شود، اما می تواند به اختلافات زناشویی دامن بزند و در نهایت منجر به طلاق شود. در این شرایط، زن می تواند از طریق دادگاه، دادخواست طلاق به دلیل عدم پرداخت مهریه یا عدم پرداخت نفقه را مطرح کند. همچنین اگر مرد بخواهد طلاق بدهد، باید تمام مهریه و نفقه دوران حق حبس را پرداخت کند.
موارد اسقاط یا از بین رفتن حق حبس: چه زمانی این حق از دست می رود؟
حق حبس یک حق دائمی نیست و در برخی شرایط ممکن است از بین برود یا به قول حقوقدان ها، ساقط شود:
- تمکین اختیاری قبلی (ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی): این مهمترین مورد است. اگر زن قبل از دریافت مهریه، با اراده و اختیار خودش، حتی برای یک بار، به وظایف زناشویی (چه تمکین عام و چه خاص) عمل کند، دیگر نمی تواند از حق حبس استفاده کند.
- دریافت کامل مهریه: بدیهی است که به محض دریافت کامل مهریه حال، حق حبس زوجه از بین می رود.
- ابراء یا هبه مهریه: اگر زن تمام یا قسمتی از مهریه خود را به مرد ببخشد (ابراء کند) یا به او هدیه دهد (هبه کند)، در مورد آن بخش از مهریه، دیگر حق حبس ندارد.
- انتقال مهریه به ذمه شخص دیگر: در برخی موارد، ممکن است با توافق، پرداخت مهریه به عهده شخص ثالثی گذاشته شود. اگر این انتقال به نحوی باشد که ضمانت پرداخت مهریه به شدت بالا برود و دیگر جای نگرانی برای زن نباشد، ممکن است حق حبس ساقط شود (هرچند این مورد کمتر رایج است و نیاز به بررسی دقیق حقوقی دارد).
- تقسیط مهریه: این مورد یک بحث مهم است. همانطور که قبلاً گفتیم، رویه قضایی غالب این است که تقسیط مهریه، حق حبس را ساقط نمی کند. یعنی زن تا پرداخت آخرین قسط مهریه، همچنان حق حبس دارد. اما اگر زن خودش در زمان عقد یا بعد از آن، صراحتاً اعلام کند که با تقسیط مهریه، از حق حبس خود صرف نظر می کند، در این صورت این حق از بین می رود.
مواد قانونی مرتبط: آشنایی با قوانین مکمل
برای درک بهتر ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، خوب است نگاهی هم به چند ماده قانونی دیگر داشته باشیم که به نوعی مکمل یا مرتبط با آن هستند:
- ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی: این ماده را قبلاً توضیح دادیم و می گوید که اگر زن قبل از دریافت مهریه، با اختیار خودش تمکین کند، دیگر نمی تواند از حق حبس استفاده کند، اما حق مطالبه مهریه او پابرجاست.
- ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی: این ماده می گوید که به محض اینکه عقد نکاح به درستی واقع شد، تمام حقوق و تکالیف زن و مرد نسبت به یکدیگر برقرار می شود. این ماده نشان می دهد که مهریه نیز به محض عقد، به ذمه مرد می آید و زن مالک آن می شود.
- ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی: این ماده به موضوع نشوز اشاره دارد. اگر زن بدون مانع مشروع از ایفای وظایف زوجیت امتناع کند، ناشزه محسوب می شود و حق نفقه او از بین می رود. اما همانطور که گفتیم، اعمال حق حبس یک مانع مشروع است و زن را ناشزه نمی کند.
- ماده ۱۱۲۹ قانون مدنی: این ماده به موضوع طلاق به دلیل عدم پرداخت نفقه اشاره دارد. اگر شوهر نفقه زن را پرداخت نکند و امکان اجبار او به پرداخت هم نباشد، زن می تواند از دادگاه درخواست طلاق کند. این موضوع می تواند در شرایطی که مرد با وجود اعمال حق حبس توسط زن، از پرداخت نفقه هم خودداری می کند، مطرح شود.
نتیجه گیری: جمع بندی و توصیه های نهایی
ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی یکی از مهمترین و کاربردی ترین حقوقی است که قانونگذار برای حمایت از زنان در عقد نکاح پیش بینی کرده است. این ماده به زن اجازه می دهد تا زمانی که مهریه حال (عندالمطالبه) خود را به طور کامل دریافت نکرده، از انجام وظایف زناشویی خود (شامل تمکین عام و خاص) امتناع کند، بدون اینکه ناشزه محسوب شود یا حق نفقه او از بین برود. شرط اصلی اعمال این حق، «حال» بودن مهریه و «عدم تمکین اختیاری قبلی» از سوی زن است. رویه قضایی غالب در ایران نیز بر این است که حق حبس شامل همه وظایف زناشویی می شود و حتی تقسیط مهریه هم این حق را از بین نمی برد، مگر اینکه زن صراحتاً از آن صرف نظر کرده باشد.
با این حال، مسائل حقوقی همیشه دارای ظرایف و پیچیدگی هایی هستند که ممکن است در هر پرونده ای تفاوت داشته باشند. زندگی مشترک، نهادی پیچیده است که با عشق و تفاهم آغاز می شود، اما در مواقع اختلاف، نیاز به آگاهی حقوقی دقیق دارد. برای اینکه خدای نکرده دچار سوءتفاهم یا از دست دادن حق و حقوق خود نشوید، بهترین کار این است که قبل از هر اقدامی، با یک وکیل متخصص در امور خانواده مشورت کنید. وکیل می تواند با توجه به شرایط خاص شما، بهترین راهنمایی را ارائه دهد و از حقوق شما دفاع کند. یادتان باشد، دانستن حق، نیمی از راه برای به دست آوردن آن است.